Definicja retoryczna to jedna z najskuteczniejszych metod, by przekonać innych do własnego zdania. Nim jednak dowiesz się, na czym polega ta figura retoryczna, chcę cię o czymś uprzedzić…
Ten tekst może wywołać przykre emocje. Dlaczego? Ponieważ definicja retoryczna była i jest stosowana zarówno po to, aby przekonać innych do pożytecznych, jak i krzywdzących działań. To bardzo silna metoda, ale również niebezpieczna. Wszystko zależy od tego, co chce osiągnąć mówca.
Definicja retoryczna
Poruszane tematy
- Definicja retoryczna
- Definicja oparta na subiektywnym punkcie widzenia
- Definicja retoryczna — celowe uwydatnienie pewnych cech obiektu, a pomniejszenie lub ukrycie innych
- Definicja retoryczna — na czym polega ta figura retoryczna?
- Definicja retoryczna
- Raz śmiech, a raz łzy
- Czy stosowanie definicji retorycznych w debacie publicznej nie powinno być zakazane?
- Definicja retoryczna — podsumowanie
Definicja oparta na subiektywnym punkcie widzenia
Na każdy temat można znaleźć przeciwstawne opinie. Wszystko zależy bowiem od sytuacji i osoby, której dane zjawisko dotyczy. Trudno również wskazać obiektywne kryterium według, którego moglibyśmy dowieść prawdziwości lub fałszywości naszych wypowiedzi. To, czy uznamy coś za dobre, czy złe, jest tylko wynikiem prawa lub obyczaju, który obowiązuje w danym miejscu i w danym czasie.
Same instytucje państwowe powstały w wyniku umowy społecznej między przyszłymi obywatelami. Trzeba było określić w tej umowie, jak uregulować zachowania ludzi (poskromić ich agresję lub wzajemne wyrządzanie sobie krzywdy), by możliwe było stworzenie społeczeństwa. Problem w tym, że to, co według jednych jest pożyteczne, drudzy mogą uznać za krzywdzące. Dlatego właśnie zdarza się, że wraz ze zmianą rządu lub prezydenta, zmieniają się też obowiązujące reguły. To, co dotąd było normą, teraz jest niemile widziane, zabronione lub nawet surowe karane. W dzisiejszym świecie pełno jest takich przykładów.
Najnowszy raport Amnesty International dowodzi, że Talibowie po przejęciu władzy w Afganistanie, wprowadzili szereg zasad, które łamią prawa kobiet oraz dziewczynek na terenie tego państwa. Kobiety i dziewczęta z dnia na dzień straciły ochronę przed przemocą, miejsca pracy lub możliwość edukacji oraz prawo decydowania o sobie, swoim ubiorze i swoich wyborach życiowych. Wyjście bez męskiego opiekuna na ulicę może skończyć się dla nich więzieniem. Kobiety są zmuszane do przymusowych małżeństw jeszcze jako dzieci. Te, które nie przestrzegają autorytarnych reguł, są zatrzymywane i aresztowane, bite i poniżane.
Jak to możliwe w XXI wieku?
Tak rewolucyjne zmiany zazwyczaj wprowadzane są przemocą lub siłą — z nimi nie ma dyskusji. Oprócz karabinów rewolucjoniści trzymają jednak w rękach sztandary z hasłami, które niejako legalizują ich działania oraz osłabiają skalę oporu. Te hasła to często przemyślane definicje retoryczne.
Definicja retoryczna — celowe uwydatnienie pewnych cech obiektu, a pomniejszenie lub ukrycie innych
Historia zna wiele zdarzeń, kiedy wątpliwe etycznie zamiary lub autorytarne zapędy, ubierano w definicje retoryczne, aby ukryć fałszywe intencje przed obywatelami czy ofiarami.
- Talibowie łamią prawa kobiet i dziewcząt w Afganistanie pod pozorem „przeciwdziałania zepsuciu moralnemu”.
- Hitler zorganizował i przeprowadził eksterminację 5-6 milionów europejskich Żydów pod eufemistycznym hasłem: „Rozwiązanie kwestii żydowskiej”.
James Warren, amerykański kaznodzieja, założyciel i lider apokaliptycznej sekty Świątynia Ludu, nakłonił 909 członków sekty, by popełnili zbiorowe samobójstwo (połknęli cyjanek potasu), przekonując ich, że jest to „akt rewolucyjnego protestu przeciwko warunkom nieludzkiego świata”.
Łukaszenko zamyka w więzieniach, celach, izolatkach, karcerach, koloniach karnych wszystkich tych, którzy nie zgadzają się z jego metodami rządzenia, oskarżając ich o „szerzenie działalności ekstremistycznej”.
Putin rozpoczął inwazję na Ukrainę pod hasłem „specjalna operacja wojskowa”:
Podjąłem decyzję o przeprowadzeniu specjalnej operacji wojskowej. Jej celem jest ochrona osób, które od ośmiu lat są ofiarami prześladowań i ludobójstwa, których dopuścił się reżim kijowski. I w tym celu będziemy dążyć do demilitaryzacji i denazyfikacji Ukrainy, a także postawienia przed sądem tych, którzy popełnili liczne krwawe zbrodnie na ludności cywilnej, w tym na obywatelach Federacji Rosyjskiej.
Rzecznik prasowy Kremla Dmitrij Pieskow, wyjaśniając, co oznaczają pojęcia demilitaryzacja i denazyfikacja w rozumieniu Putina, użył klasycznej definicji retorycznej:
(Demilitaryzacja) oznacza neutralizację potencjału militarnego, który w ostatnim czasie został znacznie zwiększony, m.in. dzięki energicznej działalności obcych państw. Ukraina powinna być wyzwolona i oczyszczona z nazistów. Od pronazistowskich ludzi i ideologii.
47 prezydent USA Donald Trump, aby uzasadnić swoje kontrowersyjne decyzje, również stosuje liczne definicje retoryczne. Dlaczego? Łatwiej ułaskawić osoby osadzone prawomocnym wyrokiem za atak na Capitol, gdy nazwie się je „zakładnikami”, a nie więźniami. Łatwiej cofnąć szereg zmian wprowadzonych przez administrację prezydenta Bidena, które liberalizowały zasady dotyczące określania płci w dokumentach państwowych, mówiąc, że to: „Obrona kobiet przed ekstremizmem ideologii gender i przywracanie biologicznej prawdy rządowi federalnemu”.
Przepraszam, że stawiam Trumpa obok Putina. Są to odmienne przypadki. Wskazuję jednak, że definicja retoryczna jest obecna w wypowiedziach obydwu prezydentów. Na szczęście, w przypadku Trumpa nie prowadzi to do śmierci niewinnych ludzi (jeszcze).
Podane przykłady dowodzą, że słowa mają zdolność wytwarzania opinii i przekonań, a tym samym do kształtowania ludzkich dusz i umysłów.
Definicja retoryczna — na czym polega ta figura retoryczna?
Łatwiej zrozumieć, czym jest definicja retoryczna, zaczynając od definicji słowa „definicja”.
Definicja (realna) to zdanie/opis, który określa cechy jakiegoś przedmiotu czy też przedmiotów. Zobrazujmy to na przykładzie słowa „filantrop”. Definicja (realna) wyjaśnia, że:
Filantrop to człowiek, który udziela pomocy materialnej ubogim, finansuje akcje społeczne w imię idei solidaryzmu społecznego, pracuje społecznie (nie pobiera za pracę żadnego honorarium).
Definicja retoryczna filantropa wg Juliana Tuwima brzmi zupełnie inaczej:
Filantrop to człowiek, który publicznie zwraca bliźniemu drobną cząstkę tego, co mu ukradł prywatnie.
Upss! Tuwim bardzo surowo zdefiniował filantropów. Gdyby ktoś na serio potraktował tę ciętą opinię, to słowa poety mogłyby sprowadzić na filantropów lawinę hejtu lub też innych konsekwencji.
Widzimy zatem, że definicje retoryczne przypominają definicje realne tylko formalnie. Z logicznego punktu widzenia są błędne — nie odzwierciedlają cech obiektu odpowiadającemu słowu, lecz uwydatniają tylko wybrane cechy, a pomniejszają lub nawet ukrywają inne cechy.
W definicji retorycznej na plan pierwszy wybija się subiektywny punkt widzenia nadawcy, który eksponuje te aspekty znaczenia, które są dla niego szczególnie ważne. Po co nadawca formułuje definicje retoryczne? Aby wpłynąć na sposób postrzegania świata przez odbiorców i skierować ich myśli lub działania w określonym kierunku. Definicje retoryczne pośrednio mówią nam też o autorze definicji oraz jego sposobie myślenia o świecie.
Definicja retoryczna
Raz śmiech, a raz łzy
Aby rozrzedzić tę gęstą atmosferę, krótka scena z popularnego serialu komediowego The Office. Andy, jedna z głównych postaci, informuje ojca przez telefon, że przestał pełnić funkcję kierownika oddziału w firmie Dunder Mifflin. Chcąc oszczędzić ojcu rozczarowania, bardzo pokrętnie przedstawia istotę personalnych zmian: To nie jest degradacja, to awans na niższe stanowisko.
Jeśli wystarczająco jasno wyjaśniłem Ci, na czym polega definicja retoryczna, to z łatwością zauważyłaś/eś ją w wypowiedzi Andy’ego. Definicja retoryczna może zatem uwypuklać zarówno negatywną, jak też pozytywną stronę pojęcia. Prześledźmy to na przykładzie definicji zawodu sprzątacza/sprzątaczki.
Definicja realna:
Sprzątacz/ka to osoba, która zbiera i wywozi śmieci na wysypisko.
Gdybyśmy chcieli podkreślić pozytywne aspekty tego zawodu (wg mnie są one niewątpliwe), to jego definicja retoryczna mogłaby brzmieć tak:
Sprzątacz/ka to osoba, która usuwa z naszego otoczenia rzeczy zbędne i nieprzyjemne dla naszego oka. Sprawia, że nasze życie jest piękniejsze, a my sami czujemy się ze sobą lepiej, ponieważ nie widzimy, jak bardzo zanieczyszczamy ziemię, by zaspokoić swoje potrzeby i zachcianki.
Myślę, że teraz w pełni rozumiesz, na czym polega ten mechanizm. W ten sposób można zdefiniować bardzo wiele pojęć. Oto przykłady:
Stosując definicje retoryczne, nadawca skupia uwagę na konkretnym aspekcie danego przedmiotu, pojęcia, wydarzenia czy człowieka, aby wywołać u odbiorców przekazu określone emocje, myśli, przekonania. Definiując odpowiednio dane pojęcie, możemy nakłonić opinię publiczną do przyjęcia naszej opinii, do zmiany przekonań, wyprowadzić drug osob z psychicznych czy fizycznych tarapatów, ale też sprawić, by wyrządziła krzywdę sobie lub innym ludziom. :(
Czy stosowanie definicji retorycznych w debacie publicznej nie powinno być zakazane?
Przytoczone przykłady rzeczywiście są silną przesłanką do wprowadzenia takiego zakazu. Z drugiej strony, obrońcy wolności słowa straciliby wówczas silne narzędzie perswazyjne. Podążając za słowami wybitnego historyka Timothy’ego Gordona Asha:
Słowo powinno być wolne, by każdy mógł być sobą. By obywatele mieli uczciwych rządzących. By rządzących można było kontrolować. I byśmy mieli gwarancję życia w różnorodności i prawo do odmiennych argumentów w wielobarwnym świecie.
Jak zatem zabezpieczyć innych przed próbami subiektywnego (fałszywego) przedstawiania/programowania rzeczywistości?
Język nie jest narzędziem bezstronnym. W każdym przekazie jest miejsce na wyrażenie własnych doświadczeń. Trener wystąpień publicznych dr hab. Jacek Wasilewski trafnie ujął to w książce „Prowadzeni słowami” (stąd nazwa naszej strony — red.):
Rola języka nie sprowadza się tylko do odzwierciedlania zewnętrznej rzeczywistości, ale wpływa na interpretację zdarzeń, rozumienie emocji, wyznacza poznawcze ramy myślenia, a przez to sugeruje sposób postępowania.
Tak było, jest i będzie. Dlatego widzę tylko jedno wyjście z tej patowej sytuacji. Gdy zamierzasz przekonywać kogokolwiek do czegoś, co wg ciebie jest dobre, słuszne, właściwe, skuteczne lub korzystne, to zapytaj tę osobę bądź ludzi, czy tego potrzebują/ chcą / oczekują. Jeśli tak, to przedstaw im swoje racje i pozostaw przestrzeń do wyboru.
Definicja retoryczna — podsumowanie
Jak widać na powyższych przykładach, definicje retoryczne (perswazyjne) to operacje nadawania słowom wartości lub przewartościowywania słów, a więc zmieniania związanych z nimi emocji[1]. W ten sposób nadawca steruje procesem rozumienia pojęć i ocenami emocjonalnymi dokonywanymi przez odbiorcę.
Definicje retoryczne zazwyczaj w niewielkim stopniu opisują sam obiekt czy zdarzenie. Wyrażają głównie perspektywę nadawcy i jego stosunek do obiektu, do świata i innych osób. Nadawca definiuje pojęcie tak, by odbiorca wykonał konkretne działanie lub nie miał wątpliwości, jak ma postępować.
Definicje perswazyjne implikują pewne poznawcze wersje rzeczywistości i aktywnie tę rzeczywistość kreują, zgodnie ze światopoglądem i wartościami nadawcy. Służą nie tylko porządkowaniu i opisywaniu świata z punktu widzenia nadawcy, ale przede wszystkim realizowaniu jego intencji. Od tych intencji zależy, czy komunikat wywoła negatywne, czy pozytywne konsekwencje. Wniesie do czyjegoś życia więcej światła czy ciemności.
Chcesz zacząć wykorzystywać figury retoryczne oraz tropy w swoich wystąpieniach?
Zapisz się na kurs retoryki lub warsztaty z wystąpień publicznych. Na tych szkoleniach wzbogacisz swój warsztat mówcy o sprawdzone narzędzia i metody, które pomogą ci prowadzić innych słowami do celu.
[1] J. Wasilewski, A. Skibiński, Prowadzeni słowami, s. 79.
Czytaj więcej:
